مطالعه نقوش تزیینی واق در هنر اسلامی

نقش مایه تزیینی واق که ترکیبی از عناصر گیاهی و صورتک های انسانی و حیوانات گوناگون است از قرن ششم هجری به این سو، زینت بخش بسیاری از آثار هنری می گردد. سرچشمه خلق این نقوش را مربوط به افسانه درخت سخنگو یا واق واق می دانند که میوه هایی به اشکال انسانی دارد. یکی از زمینه های آشنایی هنرمندان با این درخت افسانه ای را می توان به داستانی در شاهنامه فردوسی با عنوان اسکندر و درخت سخنگو مربوط دانست. در قرآن مجید نیز از درخت زقّوم (درختی با سرهای شیاطین) یادشده است. بنا بر تحریم تصویرپردازی چهره و پیکره انسانی در اسلام، این داستانها و افسانه ها، الهام بخش ذهن خلاق هنرمندان می گردد تا ترکیبی باشکوه و چشم نواز از اسلیمی ها و پیچک های طوماری با سر انسان ها و جانداران گوناگون را بر آثار هنری به زیبایی رقم زنند. این نقوش در ترکیبات گوناگونی چون "انسان گیاه"، "حیوان گیاه" و ترکیب صخره ها و سنگ ها با چهره های انسان ها و دیگر جانداران مشاهده می شوند. همچنین نوع دیگری از این نقوش که به صورت ترکیب حروف الفبا با سرهای حیوانات و انسان است که از قرون پنجم و ششم به خصوص در ترکیب با خط نسخ رایج می گردد. این نقوش، از قرون ششم به این سو، به عنوان یک نقش تزیینی مهم در آثار هنری سرزمین های اسلامی نمایان شده و به صورت گسترده ای از قرون ده و یازدهم هجری به بعد در فرش ها و قالی های ایران و همچنین دوران امپراطوران مغول هند پدیدار می گردند.